همسرم بسیار خوشحال شد وقتی فهمید بناست درباره چه موضوعی قلم‌به‌دست بگیرم، حالتِ دفاعی گرفتن. تمام هفته زیر لب به من می‌خندید وقتی در گیرودار نوشتن این مقاله بودم.

می‌گفت: «مقاله‌ات در حالی است؟» پاسخ می‌دادم: «مطمئن نیستم دقیقاً چه بنویسم.» اینجا با حالت تمسخر می‌گفت: «فقط درباره خودت بنویس!» بله، خودِ من غالباً در زندگی مشترک حالت دفاعی می‌گیرم.

حالت دفاعی چیست؟

حالت دفاعی یعنی هر تلاشی برای دفاع از خودمان وقتی احساس می‌کنیم موردحمله قرارگرفته‌ایم. حالت دفاعی یکی از چهار عامل اصلی بروز اختلافات در خانواده به نظر دکتر گاتمن است، چهار عاملی که قبلاً یکی دیگر از آن‌ها را به شما معرفی کرده‌ایم، تحقیر. آشنایی با این چهار عامل از هر آموزشی از آموزش‌های پس از ازدواج حیاتی‌تر است.

حالت دفاعی اَشکال و نمود‌های گوناگونی دارد، طی سال‌ها تلاش کرده‌ام برای همه‌ی مظاهرش نوع خاصی از مهارت را توسعه دهم تا بتوانیم آن‌ها را چاره کنیم. این‌ها اشکالِ مختلف حالت دفاعی گرفتن‌اند:

رنجش، حمله متقابل و خود را قربانی جلوه دادن.

دیروز، همراه با همسرم به فروشگاه رفتیم تا مایحتاج هفته آتی خانواده را خرید کنیم. وقتی به خانه رسیدیم، هرکس به یک‌سو رفت. بچه‌ها مشغول تا کردن و جمع‌کردن لباس‌های شسته شده بودند. همسرم مشغول رتق‌وفتق خورده کارهای خانگی بود. اما من خریدها را مرتب می‌کردم، مواد غذایی را سر جایشان گذاشتم، شیر در یخچال، مرغ در فریزر و ... .

کمی بعد، نظر خانواده این بود که مرغ را برای شام بخوریم. وقتی متوجه شدند که آن را روی میز آشپزخانه نگذاشته‌ام، همسرم گفت: «اوه ... همیشه باید سریع چیزها را در فریزر بگذاری!» پاسخ دادم: «منظورت این نیست که از خرید، حملِ وسایل و جاگیر کردن همه مواد غذایی متشکر هستی؟»

اگر احیاناً تشخیص ندادید، واکنش من همان بروزِ رنجش بود. چیزی که گفتم از آن دست جملاتِ ظاهراً هوشمندانه و پیچیده بود که وقتی احساس می‌کنید به شما حمله شده، به زبان می‌آورید. الآن تردید ندارم که همسرم نمی‌خواست به من حمله کند، اما حتی شوخی‌های که از سر حسن نیت می‌کند هم مرا در موضعِ دفاعی قرار می‌دهد.

پاسخ‌های رنجش‌آمیز من واقعاً ناخودآگاه‌اند. بدون فکرِ قبلی و برنامه‌ریزی‌اند. در آن لحظه‌ میل و انگیزه‌ام این است که فوراً هر چیزی که مقابلم است را رد کنم.

من اغلب در حالتِ دفاعی گرفتن در فضای خانواده، از روش حمله متقابل هم استفاده می‌کنم. حمله‌ی متقابل، قدم بعد از رنجش است، کاری که می‌کند تشدید درگیری زوجین از این طریقِ مسابقه‌ی امتیاز گیری بیشتر است. هر زمان که احساس می‌کنم موردحمله قرارگرفته‌ام، اول شروع به برنامه‌ریزی برای یک پاسخ درخور می‌کنم. این هم مثل قبلی، کاری ناخودآگاه است که برای محافظت از خودم در برابر حمله بعدی طراحی می‌کنم.

اگر بتوانم به نحوی بیشتر از حریف (همسرم) اوضاع را رو به وخامت ببرم (یعنی امتیاز بیشتری کسب کنم)، برنده می‌شوم.

نمی‌توانم به شما بگویم چرخه زیر چند بار اتفاق افتاده است:

مشاجره با همسر شروع می‌شود ... گاهی برای چیزی بی‌اهمیت مانندِ ریختن شیر کف آشپزخانه. احساس می‌کنم موردحمله قرارگرفته‌ام، به نحو متقابل حمله می‌کنم، همسرم می‌گوید: « زَک! حالت دفاعی نگیر.»، حالت دفاعی شدیدتری می‌گیرم. فریاد می‌زنم. او هم فریاد می‌زند. بلندتر فریاد می‌زنم.

او شروع به گریه کردن می‌کند. خب من بردم؟ نه، هر دو باختیم. اصلاً در پایان نمی‌دانیم سر چه چیزی دعوا می‌کردیم.

سومین نمودِ حالت دفاعی گرفتن در ازدواج این است که مانند یک قربانیِ بی‌گناه رفتار کنید، تکنیک این کار غر زدن است. این یکی واقعاً زیرکانه است. البته معتقدم اکثر افرادی که حالتِ قربانی به خود می‌گیرند، متوجه نمی‌شوند که این کار را انجام می‌دهند یا غرولندهای خود را پشتِ چهره‌ی قربانی‌بودن، پنهان کرده‌اند.

وقتی این کار را انجام می‌دهم همسرم به آن می‌گوید «درِ دوطرفه». کاملاً خودم را رها می‌کنم به این امید که او احساسِ وحشتناکی کند و آنچه را که می‌خواهم به من بدهد.

واقعاً معتقدم تمایل به قربانی جلوه دادنِ خود، بیشتر یک وضعیت ناخودآگاه است تا یک رفتار واقعی، اما حتی چنین وضعیتی نیز در معرض عوامل تحریک‌کننده است. این را همیشه در مراجعه‌کنندگانم می‌بینم. فرد در مورد موضوعی ابراز نگرانی می‌کند (چه حق با او باشد چه نباشد)، سپس در حال اشک ریختن توضیح می‌دهد که چرا این نگرانی‌ تقصیر او نیست.

معمولاً به اینجا ختم می‌شود که می‌گوید چرا همه‌چیز احتمالاً تقصیر اوست. اینجا هم ماجرایی ناخودآگاه است و برای اطمینان از این رخ می‌دهد که شخصِ دیگری نمی‌تواند ما را بیشتر از خودمان شرمگین کند.

حالت دفاعی راه‌حلی هم دارد؟

حالت دفاعی خطرناک است، اما می‌توان از آن خلاص شد. اگر در زندگی مشترک در خیانت، مسئله اعتماد است، یا در تحقیر مسئله احترام؛ در حالت تدافعی، مسئله‌ی ما مسئولیت‌پذیری است. پادزهرِ حالت دفاعی این است:

پذیرشِ مسئولیتِ خود در موضوعِ موردبحث. یک‌لحظه به کلمه «مسئولیت» فکر کنید.

شما مسئولیت‌پذیرید. تابع هوس‌های زودگذر خود نیستید. این توانایی را دارید که با شکیبایی، بزرگواری و حتی از موضع قدرت پاسخ دهید. نکته کلیدی این است که شما از عواملی که به‌طور خاص شما را تحریک می‌کنند آگاه باشید و بدانید تفاوت زیادی میان «احساسِ موردحمله واقع‌شدن» و «واقعاً موردحمله واقع‌شدن» است.

در چهارچوب ازدواج‌تان، ایده خوبی است که از عوامل تحریک‌کننده‌ی شریک زندگی خود هم آگاه باشید. همین آگاهی‌ها کمک بسیار بزرگی برای حل یک مشاجره همراهِ هم و به شیوه‌ای مسئولانه می‌کند.

جمع‌بندی

امروز یکی دیگر از چهار عامل اصلی اختلاف در ازدواج را برای شما معرفی کردیم، یعنی حالت تدافعی گرفتن. حالت تدافعی گرفتن یعنی واکنشِ شما به این احساس که توسط همسرتان موردحمله قرارگرفته‌اید، این واکنش معمولاً به سه شیوه بروز می‌کند: احساس رنجشی که خود را در آن برحق میدانید، حمله متقابل به همسرتان و درنهایت غر زدن و ناله کردن برای قربانی جلوه دادن خود. ریشه حالت دفاعی گرفتن، مسئولیت گریزی است و طبیعتاً پادزهر آن، عکس کردن ماجرا، واقع‌گرایی و پذیرش مسئولت خود در موضوعِ موردبحث است.